Prognostyka, nauka o przewidywaniu przyszłości, zmierzająca do ukazania jej najbardziej prawdopodobnego obrazu. Zarówno przedmiot p., jak i jej zakres oraz metody znajdują się jeszcze w toku krystalizowania i dojrzewania. Dlatego, podobnie jak w każdej nowej dyscyplinie, również w przypadku p. utrwalenie jej zasadniczych podstaw wymaga jeszcze pewnego czasu. Chodzi tu zwłaszcza o zdobycie dostatecznego zasobu nowych doświadczeń oraz nowych osiągnięć niezbędnych do wykształcenia i dalszego rozwoju tej nauki. P. zajmuje się opisem samego procesu rozwoju, jego dynamiki i kierunków, osiąganych kolejno etapów rozwoju, a następnie docelowego stanu gospodarki i społeczeństwa. Formułując kilka wariantów przyszłości, p. zmierza również na podstawie przyjętych przesłanek i kryteriów do wyboru najbardziej pożądanego kształtu przyszłości. Prócz tego, p. przedstawia ocenę przewidywań przyszłych warunków rozwoju i przebiegu danych zjawisk lub procesów społeczno-gospodarczych. P. jest jednocześnie nauką o metodach przewidywania przyszłości, o ich stałym doskonaleniu oraz prawidłowym stosowaniu najwłaściwszych z nich do budowy poszczególnych kategorii prognoz. Jednocześnie p. rozwija poszczególne formy prognozowania, coraz bardziej wzbogacając i różnicując sporządzane prognozy i ich rodzaje. W obrębie p. rozróżnia się — podobnie jak i w innych dyscyplinach — badania podstawowe i stosowane. Teoretyczny nurt badań prognostycznych analizuje prawa rządzące rozwojem i zajmuje się ukazywaniem prawidłowości występowania zjawisk, ich przyczynami i trendami. W toku badań podstawowych analizuje się najpierw dane zjawisko w przeszłości, Jego oblicze i przemiany, następnie zaś charakteryzuje się stan aktualny, powiązania z przeszłością oraz oddziaływanie na kształt przyszłości 1 jej kolejne fazy. Badania stosowane, dzięki wykorzystaniu wielu metod naukowych oraz wyników badawczych również z innych dyscyplin, umożliwiają formułowanie — dla wielu celów praktycznych — konkretnych prognoz ogólnych i szczegółowych. Najczęściej prognostyczne badania stosowane wykorzystuje się do programowania i planowania rozwoju gospodarki narodowej i społeczeństwa. Często podkreśla się, iż współczesny rozwój społeczno-gospodarczy staje się coraz bardziej złożony. Nie wystarcza więc badanie pojedynczych zjawisk lub ich grup, składających się na proces rozwoju gospodarki i społeczeństwa. Pojedynczo analizowane fakty, zjawiska lub procesy wykazują różnorodne, a nawet sprzeczne ze sobą tendencje. Dopiero wykrycie związków przyczynowych między należycie zgrupowanymi zjawiskami czy faktami, a także wykrycie źródeł i pierwotnych przyczyn ich występowania umożliwia formułowanie ocen o charakterze ogólnym, następnie zaś staje się punktem wyjścia do konkretyzacji wniosków, tworzących wytyczne polityki rozwoju społeczno-gospodarczego. Podobnie też, we współczesnych warunkach rozwoju nie można podejmować wielu pojedynczych lub doraźnych decyzji, pod kątem kształtowania rozwoju gospodarki i społeczeństwa. Decyzje te powinny być podejmowane na podstawie całości opracowanego i należycie skoordynowanego programu lub planu działania. A zatem, procesy rozwoju 1 ich kształtowanie trzeba oprzeć — w warunkach ustroju socjalistycznego — na planie rozbudowy gospodarki narodowej i rozwoju społeczeństwa, z zachowaniem niezbędnego stopnia elastyczności i swobody regulowania wzrostu poszczególnych dziedzin czy zjawisk na tle generalnych linii rozwoju i jego koncepcji określonych w planie narodowym. Na obecnie jednak podejmowane decyzje, dotyczące polityki społeczno-ekonomicznej, należy spoglądać w świetle analizy nie tylko bieżących, ale i przyszłych potrzeb. Dzięki wszechstronnemu opracowaniu planu rozwoju osiąga się odpowiednie powiązanie aktualnych i przyszłych potrzeb oraz uzyskuje właściwą ocenę rozmiarów środków, jakimi rozporządzamy obecnie i możliwości ich powiększenia w przyszłości. W konsekwencji, w wyniku stosowania przyjętych kryteriów, następuje podjęcie właściwej decyzji dotyczącej tego, co chcemy dać aktualnie gospodarce, społeczeństwu i jednostkom oraz czego pragniemy się wyrzec na rzecz kształtowania przyszłości. Dopiero więc przeszłość, teraźniejszość i przyszłość tworzą układ zjawisk logicznie ze sobą powiązany, umożliwiający prawidłowe kształtowanie podstaw planowania i polityki społeczno-ekonomicznej. Diagnoza stanu obecnego wraz z analizą przeszłości oraz przewidywanie przyszłego biegu zjawisk społeczno-ekonomicznych, a więc studia nad przyszłością, należy obecnie traktować jako kompleks zagadnień składających się na wszechstronne ujmowanie polityki kształtowania rozwoju. Studia nad przyszłością stały się obecnie niezwykle popularne we wszystkich dziedzinach społeczno-gospodarczych. Bujny rozwój futurologu doprowadził do powstania wielu wizji przyszłej gospodarki i społeczeństwa oraz ich kolejnych etapów i przemian. Żywiołowość badań futurologicznych przyniosła zarówno wiele korzyści, m. in. w postaci przygotowania kadr, jak i negatywnych skutków, wynikających przede wszystkim ze zbyt powierzchownych opracowań i braku rozwinięcia naukowych podstaw studiów prognostycznych. Należy podkreślić, że współczesny proces przechodzenia od futurologii do p. cechuje wybitne pogłębianie studiów i przyszłości, zapewnienie im należycie rozwiniętych i stale doskonalonych metod przewidywania, a w konsekwencji możliwości formułowania prognoz naukowych. Prognozy te powinna cechować jednocześnie ich rosnąca przydatność do praktycznego stosowania w bieżącej perspektywicznej polityce rozwoju społeczno-ekonomicznego. Liczne rodzaje sporządzanych prognoz ukazujących ogólne i szczegółowe wizje przyszłości wymagają wszechstronnego koordynowania. Podobnie jak pojedyncze decyzje, zjawiska czy procesy muszą być przy kształtowaniu planowego rozwoju odpowiednio ze sobą wiązane, również poszczególne studia prognostyczne, a w ich wyniku prognozy powinny być koordynowane w ten sposób, aby nie zawierały sprzecznych ze sobą elementów lub niezgodnych ze sobą obrazów przyszłości. Stąd też celem p. staje się umiejętne i trafne przewidywanie całości procesów rozwoju, przy zapewnieniu niezbędnego stopnia koordynacji wszystkich sporządzanych prognoz. Powstaje więc najpierw wstępna, później zaś zweryfikowana wizja przyszłości, stanowiąca bazę wyjściową do powstawania samej koncepcji projektu planu narodowego, zwłaszcza zaś wstępnego studium rozwoju wieloletniego i perspektywicznego.
