Kontraktacja

Kontraktacja, jedna z form skupu produktów rolnych; sprzedaż produktów rolnych przez k. odbywa się na podstawie dwustronnej umowy między producentem a organizacją prowadzącą skup. Umowa przewiduje dostarczenie określonej ilości produktu (lub wzięcie pod uprawę określonej działki ziemi) w ustalonym terminie, przy czym mogą być stawiane również wymagania dotyczące jakości, asortymentu i in. Odbiorca zakupuje dostarczone produkty na określonych warunkach dotyczących cen, premii lub udzielenia kredytu, pomocy agrotechnicznej itp, K. jako forma skupu, mająca na celu zapewnienie trwałej bazy surowcowej dla określonych gałęzi przemysłu, jest znana w wielu krajach od dawna, zwłaszcza odkąd zaczął rozwijać się kapitalistyczny przemysł przetwórczy, w Polsce pierwsze kontrakty dotyczące tytoniu zawierano w XVIII w.; na przełomie XIX i XX w. rozwinęła się k. buraków cukrowych; w okresie międzywojennym zaczęto stosować k. bekonów, cykorii, nasion oleistych i in. Szczególnego znaczenia nabiera k. w państwach socjalistycznych, gdzie — zmieniając swój charakter społeczny — jest stosowana bardzo szeroko z uwagi na jej przydatność do włączania indywidualnych producentów chłopskich do gospodarki planowej oraz ze względu na możliwości wykorzystania jej jako dźwigni wzrostu produkcji rolnej, a także do stwarzania przesłanek socjalistycznej przebudowy wsi. K. była panującą formą skupu produktów rolnych w ZSRR w latach 1928—33 i Jest nią obecnie, tj. od 1958 (do 1928, jak również w latach 1933—57 obejmowała głównie rośliny przemysłowe). W Polsce k. rozwijała się niezwykle szybko. Począwszy od 1945, w którym kontraktowano tylko 4 rośliny przemysłowe (buraki cukrowe, cykorię, tytoń i chmiel), jej zasięg szybko rozszerzał się obejmując len, konopie, rzepak i in. rośliny oleiste, ziemniaki do produkcji krochmalu i jadalne, jęczmień browarniany, groch, zioła, wiklinę, m. in. rośliny eksportowe, jak mak, cebulę, niektóre warzywa itd. Wzrastał też szybko areał pod uprawy kontraktowane z 112 tys. ha w 1945, 370 tys. ha w 1948 do 894 tys. ha w 1950. W rezultacie k. roślinna zarówno w grupie nasiennej, jak i roślin konsumpcyjno-przemysłowych wzrasta w latach 1945—60 do 87 roślin. K. odgrywa również doniosłą rolę w skupie produkcji zwierzęcej; dotyczy trzody mięsno-słoninowej, bekonowej, młodego bydła rzeźnego, prosiąt, warchlaków i in. K. objęta jest większość gospodarstw chłopskich. Skup z k. opiera się z reguły na zasadzie dobrowolności i materialnego zainteresowania producenta opłacalnością produkcji, którą wyznacza poziom cen oraz inne formy zachęty. W związku z tym traktowanie cen kontraktacyjnych jako normalnych cen rynkowych jest niewłaściwe, np. cenę buraków cukrowych podawaną przez Rocznik Statystyczny należałoby — ściśle biorąc — nazwać ceną podstawową, która Jest tylko jednym z wielu elementów składających się na ostateczny efekt zwany ceną finalną kontraktacyjną. W skład wieloczłonowej ceny finalnej wchodzą — oprócz ceny podstawowej — premie, np. za dostawy ponadnormatywne, z tytułu wymiany wiązanej, w okresie późniejszym rozwinięta się również masowa k. zbóż. Po zniesieniu dostaw obowiązkowych w 1971 k. stała się dominującą formą skupu produktów rolnych w Polsce Ludowej. Potrzeba k. występuje wszędzie tam, gdzie odbiorca stawia szczególne wymagania producentowi dotyczące asortymentu, Jakości itd. albo kiedy chodzi o zapewnienie trwałej bazy surowcowej (a czasem, gdy niezbędne jest zagwarantowanie zbytu produktów rolnych lub nawet zapewnienie odbiorcy terminowego zakupu). Inną przyczyną stosowania k. może być dążenie do wdrażania tą drogą postępu technicznego i umacnianie spójni produkcyjnej między gospodarką chłopską a państwem socjalistycznym. K. może służyć nie tylko potrzebie umacniania spójni handlowej, tj. organizacji rynku rolnego, lecz może również stanowić instrument oddziaływania na procesy wytwórcze w gospodarce chłopskiej. Przy zaistnieniu konieczności kojarzenia rozwoju produkcji w indywidualnych gospodarstwach chłopskich z zadaniami socjalistycznej przebudowy wsi, ten kierunek ewolucji k. Jest szczególnie pożądany. Dotyczy to zwłaszcza roli k. jako środka oddziaływania na racjonalizację i stopniowe unowocześnienie produkcji w indywidualnej gospodarce chłopskiej, zwiększenia stopnia ingerencji i kontroli procesu produkcji rolnej przez państwo socjalistyczne, które jest nie tylko odbiorcą gotowego produktu, ale także nakładcą, dostarczającym chłopu środków pieniężnych i brakujących mu środków produkcji. W najbardziej rozwiniętej postaci k. organizuje skup, przejmuje większość funkcji organizatorskich w stosunku do całego procesu produkcji zakontraktowanych roślin czy produktów zwierzęcych (nakładczy system w rolnictwie). Biorąc za punkt wyjścia formy powiązań i stopień bezpośredniego współdziałania przemysłu z chłopem, przyjmuje się podział na k. handlową, skierowaną przede wszystkim na umacnianie i regulowanie stosunków rynkowych (zawieranie umów na określone dostawy, zapewnianie producentom opłacalnych cen) oraz k. produkcyjną, która wyraża się w pomocy w doborze odpowiedniego materiału nasiennego lub hodowlanego, w zapewnieniu zakupu określonych środków produkcji z reguły na warunkach kredytowych, w fachowym poradnictwie agro- lub zootechnicznym ze strony tzw. służb surowcowych przemysłu itd. K. produkcyjna zakłada opiekę nad prawidłowym przebiegiem całego cyklu produkcyjnego ze strony instytucji kontraktującej. Wyraźnie produkcyjny charakter ma k. bekonów i większości roślin przemysłowych, gdy natomiast k. trzody mięsno-słoninowej ma obecnie raczej charakter handlowy, sprowadzający się do umowy dotyczącej ceny i terminu sprzedaży. Najczęściej k. ma równocześnie charakter handlowy i produkcyjny. K. handlowa odgrywa poważną rolę w organizowaniu podaży produktów w gospodarce chłopskiej i w związku z tym ma poważne znaczenie gospodarcze.