Gospodarka mieszkaniowa i komunalna, działalność gospodarcza i administracyjna służąca zaspokojeniu materialnych potrzeb bytowo-mieszkaniowych ludności miast oraz osiedli miejskich i wiejskich. G.m. i k. obejmuje inwestycje mieszkaniowe i urządzeń komunalnych, zarządzanie zasobem mieszkań i świadczenie usług, zaliczanych w zależności od rodzaju do sfery produkcji materialnej lub do sfery produkcji niematerialnej. G.m. i k. stanowi część gospodarki miejskiej, jej cele i środki wyznaczają politykę komunalną i politykę mieszkaniową, ściśle związane z polityką społeczną. Zakres g.m. i k. jest umowny. Pod względem przedmiotowym, obowiązująca w Polsce od 1971 klasyfikacja gospodarki narodowej zalicza do działu g.m. i k. następujące gałęzie i branże (dawniej grupy): gospodarkę mieszkaniową, komunikację miejską (w tym komunikację publiczną i drogi miejskie), gospodarkę wodno-kanalizacyjną i pozostałe branże w sferze produkcji materialnej (w tym ciepłownictwo miejskie, oczyszczanie miast, zieleń miejską, gazownictwo bezprzewodowe, pralnie, farbiarnie i pozostałe jednostki), branże w sferze poza produkcją materialną (w tym hotelarstwo, łaźnie, ochronę przeciwpożarową, zakłady pogrzebowe i cmentarze), obsługę g.m. i k. (w tym obsługę inwestycji miejskich, gospodarkę terenami miejskimi, biura zamiany mieszkań itd.) oraz zjednoczenia i inne jednostki równorzędne g.m. i k. Pod względem podmiotowym odpowiada to w przybliżeniu zakresowi działania Ministerstwa Gospodarki Komunalnej i nadzorowanych przez to ministerstwo agend g.m. i k. w prezydiach rad narodowych. Ponadto ministerstwo to nadzoruje branże zaliczane do innych działów, np. przedsiębiorstwa budownictwa komunalnego, targowiska miejskie. W znaczeniu szerokim do g.m. i k. zalicza się całość energetyki miejskiej, ochronę środowiska miejskiego itd. Ze względu na podstawowe znaczenie społeczne w kształtowaniu warunków materialno-bytowych ludności, g.m. i k. również w ustroju kapitalistycznym jest uznawana w znacznej mierze za dział użyteczności publicznej w gestii władz państwowych i samorządowych (stąd tradycyjne utożsamianie g.m. i k. z gospodarką samorządową) lub podlegający ścisłemu nadzorowi publicznemu, jeżeli realizacja niektórych zadań jest pozostawiana przedsiębiorstwom prywatnym. W ustroju socjalistycznym podstawowe urządzenia i zakłady komunalne są objęte .planami terenowymi i w zależności od zasięgu i rodzaju mają formę przedsiębiorstw lub jednostek budżetu terenowego, podległych radom wojewódzkim, powiatowym i miejskim. Zwierzchnimi organami nadzoru administracyjnego i gospodarczego ze strony rad narodowych są wydziały g.m. i k. w prezydiach oraz odpowiednie zjednoczenia i zrzeszenia branżowe. Niektóre rodzaje drobnych usług komunalnych są świadczone przez jednostki spółdzielcze (np. pralnie i farbiarnie). Prawo gospodarowania zasobem mieszkań przysługuje (zależnie od własności zasobu) osiedlowym i gromadzkim zarządom budynków mieszkalnych, zakładom pracy, spółdzielniom budownictwa mieszkaniowego i właścicielom prywatnym; nadzór nad ich działalnością sprawują właściwe organy gospodarki mieszkaniowej w prezydiach rad narodowych. Nadzór obejmuje m.in. stan techniczny i sanitarny mieszkań oraz realizacją ustawodawstwa lokalowego. G. m. i k. jest działem wysoce kapitałochłonnym. Jej środki trwałe stanowią trzecią część majątku trwałego w Polsce. Wartość zaś środków trwałych dzieli się w stosunku 85:15 między zasób mieszkań a urządzenia i zakłady komunalne. Usługi g.m. i k. rozwijają się głównie w miastach i osiedlach miejskich, choć w ostatnich latach podjęto wiele wysiłków w celu upowszechnienia usług komunalnych — zwłaszcza wodociągów — na wsi. W zależności od rodzaju, usługi g.m. i k. świadczone są nieodpłatnie lub pobiera się za nie opłaty, których wysokość wyznaczają taryfy, stawki czynszów za najem lokali i gruntów itd. Względy polityki społecznej mogą powodować utrzymanie -» taryf komunalnych i -* czynszów najemnych płaconych przez ludność na poziomie niższym od kosztów własnych świadczonych usług. Dlatego niektóre branże g.m. ik. wykazują planowy deficyt i otrzymują odpowiednie dotacje z budżetów lokalnych lub z budżetu centralnego. Również niektóre inwestycje komunalne ze względu na wysoką kapitałochłonność i długi okres zwrotu nakładów finansowane są za pomocą dotacji. Natomiast finansowanie gospodarki mieszkaniowej staje się stopniowo samowystarczalne, do czego przyczyniają się: upowszechnianie spółdzielczej formy mieszkania i podwyżki komornego do poziomu ekonomicznie uzasadnionego. Budownictwo spółdzielcze, a także indywidualne budownictwo mieszkaniowe korzysta z długookresowych kredytów państwowych, których część może ulec umorzeniu.