Sprzeczności kapitalistycznego sposobu produkcji, sprzeczności wyrastające na gruncie społecznego charakteru produkcji i prywatnokapitalistycznego przywłaszczania. Siły wytwórcze, które dojrzały w łonie kapitalizmu, mają społeczny charakter; polega on na tym, że każdy produkt, począwszy od najdrobniejszego a skończywszy na najbardziej skomplikowanym, jest rezultatem pracy wielu ludzi związanych podziałem pracy społecznej; taki charakter sił wytwórczych wymaga koordynacji wszystkich faz procesu produkcji i ścisłego planowania. Uspołeczniony charakter sił wytwórczych, wyrażający się w rozwiniętym podziale pracy, wiąże, łączy i uzależnia nawzajem od siebie poszczególne Jednostki produkujące, prywatna zaś własność środków produkcji, która stanowi podstawę kapitalistycznych stosunków produkcji, jak też wynikająca z niej kapitalistyczna forma podziału produktów, rozdziela i uniezależnia poszczególne jednostki i przeciwstawia je sobie. Sprzeczność między uspołecznionym charakterem produkcji (sił wytwórczych) a prywatnokapitalistyczną formą własności i przywłaszczania jest podstawową sprzecznością kapitalizmu; ma ona charakter antagonistyczny, tj. nie można jej rozwiązać w ramach kapitalistycznego sposobu produkcji. Sprzeczność ta przejawia się w postaci sprzeczności między kapitałem a prac ą, tj. między proletariatem a burżuazją. Proletariat — pozbawiony własnych środków produkcji — aby żyć, musi sprzedawać swoją siłę roboczą kapitalistycznemu przedsiębiorcy, który wyzyskuje go oddając mu Jedynie część wytworzonej przez niego wartości, a przywłaszczając sobie jego pozostałą część, -» wartość dodatkową. Pracując u kapitalistów i na ich rachunek proletariat mimo woli i niezależnie od niej regeneruje kapitał i kapitalizm; sprzeczność interesów robotników i kapitalistów występuje bezpośrednio Jako sprzeczność między zyskiem a płacą (im wyższa płaca, tym niższy zysk i na odwrót — oczywiście przy pozostałych warunkach nie zmienionych). Z tego punktu widzenia także konsumpcja klasy robotniczej ma charakter dwoisty i wewnętrznie sprzeczny. Z punktu widzenia potrzeb kapitału konsumpcja klasy robotniczej Jest złem koniecznym, a jej minimalna wysokość określona jest potrzebami reprodukcji siły roboczej; innym aspektem zagadnienia jest to, że robotnicy stanowią znaczną, a w wielu krajach najliczniejszą grupę nabywców. Nabywcy zaś muszą dysponować odpowiednią siłą nabywczą, bez której nie nastąpi realizacja towarów, a więc także i reprodukcja kapitału. Sprzeczność między kapitałem a pracą jest ekonomiczną podstawą walki klasowej w kapitalizmie; prowadzi ona do rewolucji proletariackiej i obalenia kapitalizmu przez klasę robotniczą, występującą w sojuszu z innymi, nieproletariackimi warstwami społecznymi. Ze sprzecznością podstawową wiąże się ściśle sprzeczność między zdolnością kapitalizmu do rozszerzania produkcji (jak gdyby granicą jej były absolutne potrzeby społeczne) a ograniczoną siłą nabywczą ludności, wynikającą z burżuazyjnych zasad podziału; wyrazem tej sprzeczności jest niewykorzystywanie istniejących zdolności i zasobów produkcyjnych oraz istnienie rezerwowej armii pracy. Inną pochodną sprzecznością jest sprzeczność między organizacją produkcji w obrębie poszczególnych przedsiębiorstw a anarchią w całej gospodarce; wynika ona stąd, że dzięki panowaniu prywatnej własności środków produkcji wytwórczość kapitalistyczna nie kieruje się interesem społecznym, lecz tylko zyskiem. Istnieją jeszcze inne liczne sprzeczności kapitalizmu, jak sprzeczność: między rolnictwem a przemysłem, miastem a wsią, pracą umysłową a fizyczną, burżuazją a wielkimi właścicielami ziemi, między różnymi warstwami i grupami burżuazji itp. Rozwój ekonomiczny kapitalizmu zaostrza istniejące sprzeczności, zmienia formy przejawiania się niektórych z nich oraz rodzi nowe; np. imperializm rodzi i zaostrza sprzeczności między poszczególnymi krajami imperialistycznymi, między metropoliami a krajami zależnymi, między sektorami i przedsiębiorstwami zmonopolizowanymi a niezmonopolizowanymi.
