Analiza strukturalno-funkcjonalna (określana także jako funkcjonalizm), dominująca orientacja teoretyczno-metodologiczna współczesnej socjologii burżuazyjnej, zwłaszcza amerykańskiej. Narodziła się w latach 20-tych XX w., inspirowana takimi naukami, jak antropologia społeczna i etnologia. Warunki badawcze, w jakich znaleźli się antropologowie obserwujący bezpośrednio niewielkie, odizolowane i stosunkowo niezmienne społeczności prymitywne, narzucały wizję społeczeństwa jako całościowego, harmonijnego systemu, w którym wszystkie składniki zgodnie współdziałają ze sobą zapewniając sprawne funkcjonowanie 1 trwałość „organizmu społecznego”. Podstawą zainteresowania badaczy było zagadnienie porządku społecznego (z pominięciem zagadnień konfliktu i zmiany), a celem badań — opisanie i wyjaśnienie mechanizmu, za pośrednictwem którego poszczególne elementy społeczne (instytucje, wzory zachowania, reguły organizacyjne itp.) przyczyniają się do utrzymania spoistości i ciągłości społeczeństwa. Taka orientacja badawcza zostaje po II wojnie światowej przyjęta w socjologii i zastosowana do analizy rozwiniętych, złożonych społeczeństw nowoczesnych. Można wyróżnić dwa odgałęzienia funkcjonalizmu socjologicznego:1. makrofunkcjonalizm, którego przedmiotem badań są wielkie struktury społeczne, najczęściej społeczeństwa globalne („funkcjonalna teoria stratyfikacji” K. Davisa i W. E. Moore’a; „teoria systemu społecznego” T. Parsonsa, Ch. P. Loomisa, M. Levy’ego; „teoria organizacji biurokratycznej” A. Gould- nera); 2. mikrofunkcjonalizm, którego przedmiotem badań są mniejsze całości społeczne, tzw. małe grupy. Funkcjonalizm współczesny stanowi bardzo złożony system myślowy, na który składają się trzy główne warstwy: 1. warstwa teorii strukturalno-funkcjonalnej, a więc twierdzeń ogólnych dotyczących funkcji określonych elementów społecznych; 2. warstwa schematu pojęciowego, a więc kategorii analitycznych, „słownika”, za pomocą którego opisuje się zjawiska i procesy społeczne; 3. warstwa metody strukturalno-funkcjonalnej, a więc swoistego podejścia badawczego, które wyraża się w określonych: a) dyrektywach heurystycznych (pytaniach i problemach badawczych), b) technikach badań empirycznych (tzw. metoda terenowa), c) sposobach interpretacji danych (opisywania i wyjaśniania zjawisk i procesów społecznych). Ten ostatni aspekt metody strukturalno-funkcjonalnej bywa określany jako a.s.-f. w sensie wąskim; jest to najcenniejsze osiągnięcie poznawcze całego kierunku. Obraz społeczeństwa przyjęty w orientacji strukturalno-funkcjonalnej może być określony jako model systemowy. Tworzy go pięć założeń ogólnych: 1. społeczeństwo rozumiane jest jako system, tzn. jako odrębna całość składająca się z powiązanych wzajemnie elementów; w obrębie tego systemu wyróżnia się mniejsze podsystemy: kulturowy, polityczny, ekonomiczny itp.; 2. każdy element uwikłany jest w sieć zależności wiążących go z innymi elementami, a także z systemem Jako całością; 3. społeczeństwo cechują pewne swoiste własności, niesprowadzalne do własności poszczególnych elementów, np. integracja, ciągłość strukturalna, równowaga; 4. aby społeczeństwo jako całość znalazło się w jednym z wymienionych „stanów preferowanych”, muszą być spełnione pewne warunki i zaspokojone określone wymagania funkcjonalne, imperatywy funkcjonalne lub potrzeby społeczeństwa; 5. system społeczny ma charakter samoregulacyjny, tzn. przejawia tendencję do utrzymywania stanów preferowanych, mimo zmian w otoczeniu. W myśl postulatów a.s.-f. każdy z elementów tak ujętego społeczeństwa powinien być opisywany i wyjaśniany nie tyle z punktu widzenia przyczyn, które powołały go do życia, ile raczej z punktu widzenia funkcji, jakie pełni w całości. A.s.-f. wprowadza do socjologii pewne aspekty podejścia systemowego, które znajduje coraz szersze zastosowanie w całej współczesnej nauce. Analiza systemowa była konsekwentnie stosowana przez twórców materializmu historycznego, a zwłaszcza przez K. Marksa. A.s.-f. rozumiana jako metoda interpretacji socjologicznej, nie jest sprzeczna z ujęciem marksistowskim, a znajduje się w samym nurcie myśli marksistowskiej. Zasadniczej krytyki z pozycji marksizmu wymaga natomiast teoria strukturalno- -funkcjonalna i funkcjonalistyczne schematy pojęciowe, zwłaszcza ze względu na ich statyczny i ahistoryczny charakter.
